ریشه‌های پیشا-تاریخی و دوران باستان آجیل شب یلدا

هر سال آجیل یلدا می‌خری، ولی داستان اصلیش رو اصلاً می‌دونی؟

من می‌دونم هر سال چه ذوق و علاقه‌ای برای برپا کردن یک یلدای بی‌نقص داری و با چه وسواسی همه چیز رو آماده وتهیه می‌کنی اما رفیق یه لحظه به این فکر کردی؛ تویی که حتی برای اولین گام یعنی خرید آنلاین آجیل شب یلدا کلی وقت می‌ذاری تا بهترین‌ها رو پیدا کنی چقدر از داستان و تاریخچه این سنت قدیمی خبر داری؟ بنظرم حیفه که ندونی پشت هر کدوم از این دانه‌ها چه فلسفه قشنگی پنهان شده.

ریشه‌های پیشا-تاریخی و دوران باستان آجیل شب یلدا

بنیان‌های اولیه جشن‌های برداشت و نیاز به ذخیره زمستانی:

قدمت آجیل شب یلدا به زمانی بسیار دور  یعنی به پیش از شکل‌گیری ادیان بزرگ و حتی پیش از خط و کتابت بازمی‌گردد و ریشه این سنت زیبا یک پاسخ هوشمندانه به چالش بزرگ طبیعت بود یعنی بقا در زمستان اساس و پایه‌ی این سنت جشنی برای سپاسگزاری از پایان فصل برداشت محصولات کشاورزی بود.

نیاکان ما که زندگی‌شان به طور کامل با چرخه‌های طبیعت گره خورده بود پس از یک پاییز پرکار و جمع‌آوری محصول طولانی‌ترین شب سال را بهانه‌ای برای دور هم جمع شدن، شکرگزاری و طلب برکت برای زمستان پیش رو می‌دیدند. آن‌ها در این شب از خوردن آخرین میوه‌های تازه پاییزی مثل انار و هندوانه لذت می‌بردند میوه‌هایی که نماد باروری و زندگی بودند اما عمر کوتاهی داشتند.

اما در کنار این میوه‌ها نیاز به خوراکی‌های ماندگار برای زنده ماندن در زمستان سرد و تاریک وجود داشت. در غیاب یخچال و امکانات امروزی خشکبار و مغزها بهترین گزینه بودند. این گنجینه‌های کوچک و پرانرژی طبیعت، سرشار از کالری و مواد مغذی بودند و به راحتی تا بهار سالم می‌ماندند.

مغزهایی مثل گردو و بادام که بومی فلات ایران بودند به بخش حیاتی از آذوقه‌ی زمستانی مردم تبدیل شدند. پس اولین ردپای آجیل در این شب نه یک رسم تشریفاتی، بلکه یک راهکار هوشمندانه و حیاتی برای بقا و نمادی از امید به گذر از تاریکی زمستان بوده است.

عصر آیین مهر و زرتشت: پیوند خوردن خوراک با مفاهیم آیینی:

با گذشت قرن‌ها و شکل‌گیری باورها و آیین‌های بزرگ در ایران باستان تاریخچه آجیل شب یلدا وارد مرحله‌ی فلسفی و نمادین خود شد، خوراکی‌های ساده دیگر فقط برای سیر شدن نبودند بلکه هر کدام به نمادی از یک مفهوم عمیق تبدیل شدند.

در دوران رواج آیین مهر (میترائیسم) یلدا شب تولد دوباره‌ی خورشید (مهر) و نقطه اوج نبرد کیهانی میان نور و تاریکی بود سفره‌ای که در این شب پهن می‌شد و یک صحنه نمادین از همین نبرد بود یعنی یک فضای مقدس برای خوشامدگویی به نور و طلب برکت.

این نگاه نمادین در دین زرتشت به اوج خود رسید و سفره آیینی به عنوان نمادی از سپاسگزاری از اهورامزدا برای نعمت‌هایش اهمیت ویژه‌ای داشت. هر خوراکی روی این سفره، نماینده‌ای از یکی از آفریده‌های نیک اهورا بود.

خشکبار به دلیل ماندگاری (نماد جاودانگی) ارزش غذایی بالا و البته پاک و مقدس بودن به یکی از اجزای اصلی این سفره تبدیل شد. مغزها با پوسته‌ی سخت و هسته‌ی ارزشمندشان خود نمادی از نور پنهان در دل تاریکی و امید به شکوفایی پس از سختی بودند.

در اینجا بود که احتمالاً مفهوم (آجیل هفت‌قلم) نیز ریشه دواند عدد هفت در فرهنگ ایرانی و دین زرتشت (به واسطه هفت امشاسپندان) عددی مقدس و نماد کمال بود و انتخاب هفت نوع خشکبار می‌توانست نمادی کامل از تمام برکت‌ها و نعمت‌های اهورایی باشد.

دانشنامه ایرانیکا نقل کرده که:

انواع مختلفی از میوه‌ها و آجیل‌ها خورده می‌شود شاخص‌ترین آن‌ها هندوانه انار و یک سینی مخلوط آجیل مخصوص است.

این سند نشان می‌دهد که ترکیب میوه‌های تازه و آجیل خشک یک بخش کاملاً ریشه‌دار و تاریخی از این جشن باستانی است.

دوران پس از اسلام تا دوره صفویه

بقا و انطباق یک سنت کهن در فرهنگی جدید:

یکی از شگفت‌انگیزترین ویژگی‌های فرهنگ ایرانی انعطاف‌پذیری و توانایی آن در حفظ ریشه‌های باستانی خود است. پس از ورود اسلام به ایران بسیاری از جشن‌های باستانی که کاملاً رنگ و بوی مذهبی (زرتشتی) داشتند، یا از بین رفتند یا کم‌رنگ شدند اما یلدا به دلیل ماهیت فرهنگی و خانوادگی‌اش، هوشمندانه به زندگی خود ادامه داد.

سنت آجیل شب یلدا از یک آیین تماماً مذهبی به یک گردهمایی بزرگ اجتماعی برای (صله رحم، احترام به بزرگ‌ترها، و شکرگزاری) برای نعمت‌ها تبدیل شد مفاهیمی که با ارزش‌های جدید جامعه نیز کاملاً هم‌سو بود در واقع، خانواده به نهاد حافظ این سنت کهن تبدیل شد.

در همین دوران یک پدیده فرهنگی موازی به نام (آجیل مشکل‌گشا) هم شکل گرفت که گاهی با آجیل یلدا اشتباه گرفته می‌شود و آجیل مشکل‌گشا ریشه‌ای کاملاً متفاوت دارد و با باورهای اسلامی و داستان‌های (دینی ، مردمی) گره خورده است.

این آجیل معمولاً برای نذر و نیاز تهیه می‌شد و در مراسم‌های مذهبی زنانه و همراه با قصه‌گویی و دعا توزیع می‌شد، اگرچه خاستگاه این دو آجیل متفاوت است اما شباهت ظاهری و ترکیب تقریباً یکسانشان باعث شد گاهی در فرهنگ عامه، مفاهیمشان در هم بیامیزد.

آجیل شب یلدا در ادبیات و سفرنامه‌ها:

بهترین سندی که پویایی یلدا در این دوران را ثابت می‌کند ادبیات غنی فارسی است شاعران بزرگی که زبانشان، آینه تمام‌نمای فرهنگ جامعه بود بارها از یلدا و مفاهیم آن در اشعارشان استفاده کرده‌اند و این نشان می‌دهد که یلدا نه یک سنت فراموش‌شده، بلکه بخشی زنده از زندگی مردم بوده است.

به نقل از خواجه حافظ شیرازی:

که دیوانش همراه همیشگی یلدای ماست به زیبایی به تاریکی و طولانی بودن این شب به عنوان یک نماد فرهنگی اشاره می‌کند:

این بیت نشان می‌دهد که (شب یلدا) یک نماد کاملاً شناخته‌شده برای اشاره به نهایت تاریکی غم و انتظار برای طلوع خورشید (امید) در فرهنگ آن زمان بوده است. هرچند در این اشعار مستقیماً به جزئیات سفره اشاره نشده، اما توصیف دورهمی‌های شبانه در زمستان‌های طولانی و ارزش بالای میوه و آجیل در پذیرایی‌ها تصویر روشنی از تداوم این سنت به ما می‌دهد.

عصر صفویه و قاجار: تدوین و همگانی شدن سنت

آجیل یلدا از دربار تا خانه‌های مردم:

دوره صفویه یک نقطه عطف در تاریخ فرهنگی ایران بود، با شکل‌گیری یک دولت مرکزی قدرتمند و تاکید بر هویت ملی شیعی بسیاری از سنت‌های ایرانی بازتعریف و تثبیت شدند. در این دوره، جشن‌های باستانی مثل نوروز و یلدا به عنوان بخشی جدایی‌ناپذیر از فرهنگ ایرانی مورد توجه ویژه قرار گرفتند اینجاست که تاریخچه آجیل شب یلدا وارد مرحله تثبیت خود می‌شود.

عامل کلیدی در این دوره امنیت و رونق اقتصادی بود ساخت شبکه گسترده‌ای از کاروانسراها و امن شدن راه‌ها، به یک انقلاب در تجارت داخلی منجر شد. این تحول سفره یلدای ایرانیان را برای همیشه تغییر داد. دیگر هر شهری فقط به محصولات بومی خودش محدود نبود.

کاروان‌ها پسته را از قلب کویر در کرمان فندق را از جنگل‌های گیلان، و کشمش را از تاکستان‌های ملایر به بازارهای بزرگ شهرهایی مثل اصفهان و تبریز می‌آوردند. این تبادل گسترده باعث شد یک (ترکیب ملی) و تقریباً استاندارد برای آجیل یلدا شکل بگیرد که بسیار غنی‌تر و متنوع‌تر از قبل بود.

به نقل از ژان شاردن (Jean Chardin) جهانگرد فرانسوی که در قرن هفدهم از ایران دیدن کرد:

در سفرنامه خود از تنوع خوراکی‌ها شگفت‌زده شده و می‌نویسد: ایرانیان در هنر خشک کردن میوه‌ها و آماده ساختن انواع شیرینی‌جات و تنقلات استاد هستند… در هیچ کجای دنیا این مقدار میوه خشک متنوع و باکیفیت یافت نمی‌شود.

این گزارش تاریخی یک سند ارزشمندی است که نشان می‌دهد زیرساخت لازم برای همگانی شدن یک سنت آجیل شب یلدای پر و پیمان در این دوره کاملاً فراهم بوده است.

دوران معاصر: استانداردسازی و تحولات جدید

تاثیر صنعت و تجارت بر ترکیب آجیل یلدا:

قرن بیستم دوران تحولات سریع بود، با رشد شهرنشینی و ظهور طبقه متوسط جدید هویت ملی و توجه به سنت‌های باستانی اهمیت بیشتری پیدا کرد در دل این تحولات (آجیل‌فروشی‌ها) به شکل مدرن و امروزی ظهور کردند. این فروشگاه‌های تخصصی با عطر و رنگ و صدای همیشگی‌شان نقش بسیار مهمی در یکسان‌سازی ترکیب آجیل یلدا داشتند آن‌ها با ارائه یک محصول آماده و بسته‌بندی شده به نام (آجیل شب یلدا) یک استاندارد مشخص را در ذهن عموم جا انداختند.

از سوی دیگر جایگزینی کامیون و قطار با کاروان‌های قدیمی، انقلابی در لجستیک و توزیع بود. این تحول باعث شد آجیل که شاید زمانی یک خوراکی نسبتاً گران و خاص بود به خانه‌ی تمام اقشار جامعه راه پیدا کند و به بخش جدایی‌ناپذیر سفره یلدای همه‌ی ایرانیان تبدیل شود.

در دهه‌های اخیر با جهانی شدن تجارت پای چند عضو جدید مثل بادام هندی یا میوه‌های خشک استوایی هم به این خانواده سنتی باز شد اما نکته جالب اینجاست که این موارد جدید هیچوقت نتوانستند اصالت و هویت ترکیب اصلی را تغییر دهند و صرفاً به عنوان یک (گزینه اختیاری) در کنار اعضای ریشه‌دار و قدیمی این خانواده قرار گرفتند.

میراثی در دستان تو: کاسه آجیل حالا پر از داستانه…

اینم از قصه‌ی شیرین آجیل یلدا حالا دیگه می‌دونی که پشت این دورهمی خوشمزه داستانی از بقا امید و فرهنگ پنهانه، از این به بعد یلدای تو یک معنای عمیق‌تر داره و هر دانه‌ای که برمی‌داری بخشی از یک تاریخ چندهزارساله هست. ما هم در فروشگاه اینترنتی بارادیان خوشحالیم که کمک می‌کنیم این میراث کهن رو با بهترین کیفیت روی سفره‌ات ببری تا این قصه برای تو و عزیزانت همیشه زنده بمونه.